aforyzm (< gr. aphorismós = definicja) -- wyraziste sformułowanie, najczęściej zamknięte w jednym zdaniu, odsłaniające ogólną prawdę moralną, psychologiczną czy filozoficzną, wyrafinowane stylistycznie i błyskotliwie trafne; np. "Najniebezpieczniejsze kłamstwa to prawdy nieco zniekształcone" -- G. Ch. Lichtenberg, "Nikt nie jest tak głupi, żeby od czasu do czasu takiego nie udawać" -- S. J. Lec. Opiera się zwykle na znaczeniowym mechanizmie paradoksu i antytezy; bywa przewrotnym nawiązaniem do prawd obiegowych i zdroworozsądkowych formuł. Mistrzami tego gatunku byli moraliści francuscy XVII i XVIII w. (La Rochefoucauld, B. Pascal, J, de la Bruyere, N. S. R. Chamfort), pisarze i filozofowie niemieccy XVIII i XIX w. (G. Ch. Lichtenberg, J. W. Goethe, A. Schopenhauer, F. Nietzsche), w literaturze polskiej m. in. K. Irzykowski, S. J. Lec (Myśli nieuczesane).

akataleksa zob. kataleksa.

akcent (< łac. accentus = nacisk, akcent) -- uwydatnienie określonej sylaby w obrębie wyrazu lub zespołu wyrazów przez podniesienie wysokości jej tonu (akcent melodyczny, akcent toniczny), przedłużenie jej trwania lub -- jak w języku polskim -- przez mocniejsze i dobitniejsze jej wymówienie (akcent dynamiczny, przycisk). Zależnie od umiejscowienia akcentowanej sylaby rozróżnia się: akcent inicjalny padający na sylabę początkową, akcent oksytoniczny -- na sylabę końcową, akcent paroksytoniczny -- na sylabę przedostatnią, akcent proparoksytoniczny -- na sylabę trzecią od końca. W języku polskim regułą jest stały akcent paroksytoniczny, wzmacniający przedostatnią sylabę wyrazu i pozostający na tej samej pozycji niezależnie od zmian formy gramatycznej wyrazu, np. woda, wodami. Akcent proparoksytoniczny spotyka się w niektórych wyrazach pochodzenia obcego, np. muzyka, opera, w pewnych formach czasownikowych, np. malowaliśmy, byliby, oraz w połączeniach spójnika z końcówkami osobowymi, np. ażebyście, gdybyśmy. Akcent oksytoniczny ogranicza się do wyrazów jednozgłoskowych, np. drań, szef, wóz. W wyrazach dłuższych niż trzysylabowe poza akcentem głównym pojawia się słabszy od niego akcent poboczny, zwykle na sylabie początkowej. Por. aton.

akcent meliczny -- akcent wynikający z muzycznego podkładu tekstu, np. w pieśniach, zharmonizowany lub nie z akcentem językowym.

akcent metryczny -- akcent językowy ustabilizowany w tekście wierszowym według norm narzuconych przez wzorzec metryczny (rytmiczny).

akcent zdaniowy -- akcent szczególnie uwydatniający jeden z wyrazów w zdaniu ze względu na zaangażowanie uczuciowe mówiącego (akcent emocjonalny, akcent emfatyczny) lub jego sposób rozumowania (akcent logiczny). Sens zdania zmienia się zależnie od tego, który wyraz zostanie w nim mocniej zaakcentowany. Np. Jerzy obraził Grzegorza (właśnie on); Jerzy obraził Grzegorza (właśnie to zrobił); Jerzy obraził Grzegorza (właśnie jego).

amfibrach (< gr. amphibrachys = z obu stron krótki) -- wierszowa stopa złożona z trzech sylab: nieakcentowanej, akcentowanej i nieakcentowanej (). Np. czterostopowy wiersz amfibrachiczny z kataleksą w drugim wersie:

Już lustra dźwięk walca powoli obraca
I świecznik kołując odpływa w głąb sal.
[Cz. Miłosz Walc]

Por. diereza.

anapest (< gr. anapaistos = wybijany w odwrotnym kierunku, odwrócony daktyl) -- wierszowa stopa złożona z trzech sylab: dwóch nieakcentowanych i akcentowanej (). Np. trzystopowy wiersz anapestyczny z hiperkataleksą:

()
W rzece pierze Jagusia pieluszki,
Zimna woda oblewa jej nóżki,
A po liczku łzy cieką, ej! cieką...
[J. Kasprowicz Z chałupy]

Por. cezura.

anapest dwudyszny -- modyfikacja anapestu, polegająca na zastąpieniu każdej sylaby nieakcentowanej dwoma sylabami nieakcentowanymi lub ze słabym akcentem pobocznym. Zabieg ten pozwala imitować wypowiedzi osób mówiących bardzo szybko. Anapest dwudyszny został odkryty przy okazji konkursu prezydenckiego, ogłoszonego w witrynie Polskiej Strony Limerykowej.

aton (< gr. atonos = nie napięty, słąby) -- wyraz nieakcentowany, najczęściej jednosylabowy i niesamodzielny znaczeniowo (np. przyimek, spójnik, zaimek, partykuła), tworzący zestrój akcentowy dopiero w połączeniu z wyrazem pełnoakcentowym. Jeśli poprzedza ten wyraz, nazywa się proklityką (np. za lasem), jeśli następuje po nim -- enklityką (np. powiedział mu).

cezura (< łac. caesura = odcięcie) -- w wierszu sylabotonicznym przedział międzywyrazowy przecinający stopę; występuje w wierszach, gdzie układy stopowe nie pokrywają się z wyrazowymi, a więc najczęściej w jambie, daktylu i anapeście, które -- w przeciwieństwie do trocheja, amfibracha i peonu III -- nie mają naturalnego dla polszczyzny akcentu paroksytonicznego. Oto cezury (zaznaczone *) w czterostopowym jambie z hiperkataleksą:

()
z atomów* punktów* włosów* komet
buduję* trudną* nieskończoność
[Z. Herbert Drży i faluje]

Por. diereza.

daktyl (< gr. daktylos = palec) -- wierszowa stopa złożona z trzech sylab: akcentowanej i dwóch nieakcentowanych (). Np. czterostopowy wiersz daktyliczny z kataleksą w średniówce i w klauzuli:

Ręce skrzyżuję. głowę pochylę,
w dawność popłyną myśli i chwile.
jesień wichurą w szyby zapłacze,
dawne stracone znowu zobaczy.
[W. Broniewski Chwile]

Por. cezura.

diereza (< gr. dirairesis = podział) -- w wierszu sylabotonicznym zharmonizowanie działu między stopami z końcem wyrazu; wytwarza wyraziste i monotonne członowanie rytmiczne, szczególnie łatwe do osiągnięcia w trocheju, amfibrachu i peonie III, które mają akcent na przedostatniej sylabie. Np. regularny układ dierez w trzystopowym amfibrachu:

Wesoło żeglujmy, wesoło,
Po życia burzliwym potoku,
Jak orły w gradowym obłoku,
Choć wichry, pioruny wokoło,
Wesoło żeglujmy, wesoło!
[E. Wasilewski Pieśń żeglarzów]

Por. cezura.

hiperkataleksa (< gr. hyper = nad + kataleksis = ostatnia zgłoska, zakończenie) -- w wierszu sylabotonicznym rozszerzenie ostatniej stopy w klauzuli wersu lub przed średniówką o dodatkową sylabę nieakcentowaną; spotykane tylko w stopach zakończonych sylabą akcentowaną: w jambie () i anapeście (). Uważane za modulację rytmu, nie za jego zakłócenie. Przykład czterostopowego, hiperkatalektycznego jambu:

()
Cmentarne brzozy niby pianki
Skrywają czarny ażur wioski,
Mogiłki leżą jak przesłanki,
Z których już wyciągnięto wnioski.
[J. Iwaszkiewicz Lato 1932]

Por. kataleksa.

jamb (< gr. iambos) -- wierszowa stopa złożona z dwóch sylab: nieakcentowanej i akcentowanej (). Np. czterostopowy wiersz jambiczny z hiperkataleksą w dwóch pierwszych wersach:

()

I znowu tupot nóg sołdackich,
i grzmiących ,sotni gwizd kozackich,
gwiaździsty nad Europą but,
i mrowi się ludami wschód.
[W. Sebyła inc. I znowu tupot...]

Por. cezura.

kataleksa (< gr. kataleksis = ostatnia zgłoska, zakończenie) -- w wierszu sylabotonicznym skrócenie ostatniej stopy w klauzuli wersu lub przed średniówką o jedną lub dwie sylaby nieakcentowane. Ten ostatni przypadek nazywa się kataleksą podwójną lub dużą. Kataleksę uważa się za modulację rytmu, nie za jego zakłócenie. Podlegać jej mogą wyłącznie stopy zakończone sylabami nieakcentowanymi, a więc trochej, amfibrach, peon III i daktyl (w tym ostatnim możliwa jest kataleksa podwójna). Umieszczenie w klauzuli pełnej stopy zwie się akataleksą. Przykład trójstopowego trocheja akatalektycznego przeplecionego z katalektycznym:

Złoty róg miesiąca
sieje poblask mdły --
lasów wiatr nie trąca,
jakby do snu szły.
[T. Miciński inc. Fioletowe góry...]

Por. hiperkataleksa.

klauzula (< łac. clausula = zamknięcie) -- końcowy odcinek wersu o stałej budowie określanej przez reguły danego systemu wersyfikacyjnego, sygnalizujący granicę wersu jako powtarzalnej wierszowej jednostki. Wyznacznikami klauzuli, występującymi łącznie lub rozdzielnie, bywają: 1) układ akcentowy -- w zależności od niego rozróżnia sie klauzulę żeńską z akcentem paroksytonicznym, klauzulę męską z akcentem oksytonicznym i klauzulę daktyliczną z akcentem proparoksytonicznym; 2) rymy; 3) dział składniowo-intonacyjny; 4) układ graficzny tekstu. Inna nazwa: spadek rytmiczny.

limeryk (< ang. limerick, od angielskiej nazwy miasta Luimneach w Irlandii) -- gatunek poezji humorystycznej, wywodzący się z angielskiego folkloru: zabawny utwór epigramatyczny, w którym treści groteskowe i pure nonsense rodzą się z dziwacznych rymów, gry słów, kalamburu czy paronomazji; złożony z 5 wersów o porządku rymów aabba. Autorem najbardziej popularnych limeryków w poezji angielskiej był E. Lear; w poezji polskiej -- J. Tuwim, np.:

Jest pewien facet w Egipcie,
Sucha mumia, trzymana w krypcie,
A nad kryptą jest skrypt:
"Kto by chciał parę szczypt.
Może wziąć. Tylko mnie nie wysypcie."

metrum (łac. < gr. metron = miara) -- 1. w metryce antycznej powtarzająca się w wersie jednostka rytmiczna złożona najczęściej z dwóch jednakowych stóp krótszych lub jednej dłuższej. Zależnie od liczby powtórzeń danego m. w obrębie wersu rozróżnia się: monometr (1 metrum), dymetr (2 metra), trymetr (3 metra), tetrametr (4 metra), pentametr (5 metrów), heksametr (6 metrów), heptametr (7 metrów) i oktametr (8 metrów);
2. to samo co wzorzec rytmiczny ustalony przez reguły danego systemu wersyfikacyjnego. Termin metrum stosowany jest zwłaszcza w odniesieniu do wiersza sylabotonicznego. Inna nazwa: metr.

nonsens (< łac. non = nie + sensus = myśl) -- zdanie lub wypowiedź, które traktujemy jako niedorzeczne: bądź dlatego, że są bezładne znaczeniowo lub składniowo, bądź dlatego, że są wewnętrznie sprzeczne, bądź dlatego, że stwierdzają istnienie czegoś, co realnie istnieć nie może. Np. spiętrzenie prymitywnych nonsensów znane z folkloru uczniowskiego: "w cieniu na słońcu, pod lipowym dębem, stojąc siedziała młoda staruszka...". Na nonsensie opiera się często dowcip językowy, paradoks, poetycka metafora, a także fantastyka literacka i ludowa (adynata). Odgrywał ważną rolę w estetyce m. in. dadaizmu, surrealizmu i teatru absurdu.
Por. pure nonsense.

oksyton (< gr. oksytonos = przenikliwy, o wysokim dźwięku) -- wyraz lub zestrój akcentowy z akcentem na ostatniej sylabie (np. blask, ten blask).
Por. aton, paroksyton, proparoksyton, rym męski.

pantorym (< gr. pantos = w każdym wypadku, całkowicie + rhythmos = rytm, rym) -- utwór wierszowy lub jego fragment, w którym wszystkie lub niemal wszystkie wyrazy rymują się z innymi. Np.:

Szedł śnieg. Brał mróz.
Biegł zbieg. W mróz wrósł.
Z ust krew -- as kier.
Znad drzew mgła skier.
[B. Jasieński Słowo o Jakubie Szeli]

paroksyton (< gr. paroksytonos) -- wyraz lub zestrój akcentowy z akcentem na przedostatniej sylabie (np. równina, przed laty, głos jej).
Por. aton, oksyton, proparoksyton, rym żeński.

paronomazja (< gr. paronomasia) -- zestawienie podobnie brzmiących słów dla znaczeniowego ich porównania, zbliżenia, skontrastowania: służy zarówno efektom humorystycznym, jak poważnym. filozofowie i poeci romantyczni (np. A. Cieszkowski, C. Norwid) traktowali ją jako rodzaj językowej analizy zdolnej ujawnić głębokie i ukryte zależności między zjawiskami świata. Często pojawia się w poezji współczesnej, zwłaszcza w poezji lingwistycznej. Np.:

Buraka burota
[. . . . . . . .]
ach! i flet zaczarowany
w kartofle -- flet
[M. Białoszewski Podłogo błogosław!]

tkliwość dotkliwa jak pożegnanie
[R. Krynicki Do...]

peon III, peon trzeci (< gr. paian = pean, peon) -- czterosylabowa stopa, złożona z dwóch sylab nieakcentowanych, jednej akcentowanej i jednej nieakcentowanej (). Nazywana też podwójnym trochejem, gdyż na jej pierwszą sylabę pada zwykle akcent poboczny. Tok peoniczny różni się wyraźnie od trocheicznego tylko wówczas, gdy granice stóp podkreślane są przez granice zestrojów akcentowych. Przykład dwustopowego wiersza peonicznego:

Jak fontanna tak wstawała,
Z tymi swymi warkoczami,
Z tymi swymi półsłówkami,
Co kropliła, odkraplała,
Co dzwoniła, co szeptała...
[C. Norwid Trylog]

pointa (< franc. pointe = szpic, ostrze) -- wyraziste zamknięcie wypowiedzi, m. in. literackiej, jakimś niespodziewanym efektem znaczeniowym i stylistycznym: trafnym konceptem, odwróceniem oczekiwanego zakończenia, paradoksem, zaskakującym dowcipem, nagłym zwrotem w rozumowaniu lub w biegu zdarzeń. Pointa w każdym wypadku stanowi kulminację semantycznego narastania wypowiedzi, ostro kontrastując z jej dotychczasowym przebiegiem.

proparoksyton (< gr. proparoksytonos) -- wyraz lub zestrój akcentowy z akcentem na sylabie trzeciej od końca (np. gimnastyka, byliśmy, bolało mnie).
Por. aton, oksyton, paroksyton.

pure nonsense (ang. = czysty nonsens) -- skrajna niedorzeczność, wypowiedź zaskakująco nielogiczna, godząca w poczucie zdrowego rozsądku, bezinteresownie absurdalna; odmiana dowcipu chętnie wykorzystywana przez humorystów (np. W oparach absurdu J. Tuwima i A. Słonimskiego, Postępowiec S. Mrożka); ważną rolę odegrała w estetyce surrealizmu.
Por. nonsens.

rym (prawdopodobnie < gr. rhythmos = rytm) -- powtórzenie jednakowych lub podobnych układów głoskowych w zakończeniach wyrazów zajmujących ustaloną pozycję w obrębie wersu (w wierszu) lub zdania (w prozie rymowanej). Antyczny wiersz iloczasowy był nierymowany, natomiast rym pojawiał się w prozie w zakończeniach członów okresu retorycznego. Jako zasada wersyfikacyjna rym ustalił się w łacińskiej poezji średniowiecznej. Jego rola była tak znaczna, że mimo istnienia wierszy białych słowo "rym" przez wiele wieków znaczyło tyle, co "wiersz". Wiersz polski był od początku rymowany. Rym średniowieczny różnił się od nowożytnego, który rozpoczyna swoją historię od poezji J. Kochanowskiego.

rymów funkcje -- sprowadzają się do trzech najważniejszych: funkcji wierszotwórczej polegającej na zaznaczaniu granic wersów i komponowaniu strof; funkcji instrumentacyjnej wynikającej z formowania brzmieniowej tkanki tekstu; funkcji semantycznej związanej z wartością znaczeniową rymujących się układów wyrazowych i ich wpływem na charakter całego tekstu. Zależnie od semantycznego nacechowania zrymowanych wyrazów rozróżnia się: 1) rymy gramatyczne utworzone z wyrazów, których współbrzmienie wynika z identyczności końcówek gramatycznych, co na ogól wiąże się z pewnym ujednoliceniem składniowym. Np.:

Nad wodą wielką i czystą
Błysnęło wzdłuż i grom ryknął.
I woda tonią przejrzystą
Odbiła światło, glos zniknął.
[A. Mickiewicz Nad wodą wielką i czystą]

2) rymy niegramatyczne utworzone z wyrazów różniących się kategorią i formą gramatyczną; są na ogół mniej przewidywalne i pozwalają na większą rozmaitość toku składniowego. Np.:

Jak Jakub z Aniołem, tak ja z tym wspomnieniem
mocuję się, lecz nadaremnie.
bo ono silniejsze ode mnie
i słodkie nieskończenie...
[M. Pawlikowska-Jasnorzewska Anioł i Jakub]

3) rymy banalne, inaczej oklepane, utworzone z wyrazów często zestawianych i ciągnących za sobą łańcuch wyeksploatowanych skojarzeń poetyckich. Np. blizna -- ojczyzna, wiosna -- radosna, sny -- bzy -- łzy, dal -- żal. Najłatwiejsze z nich, charakterystyczne zwłaszcza dla domorosłej poezji, noszą nazwę rymów częstochowskich; 4) rymy rzadkie, inaczej wyszukane, mają zwracać uwagę niezwykłym doborem słownictwa; najwyrazistsze wśród nich to rymy egzotyczne, wprowadzające słowa obce, szczególnie nacechowane stylistycznie i trudne do zrymowania. Np.:

Tak młodość wszystko stroi w lśniące farby,
Nigdy się małych nie spodziewa lichot.
O gdyby nie to! to nigdy Ikar by
Nie latał - nigdy by nie żył Don Kichot.
[J. Słowacki Beniowski, pieśń III]

5) rymy homonimiczne oparte na homonimach, wprowadzające rodzaj gry słów; łącząc wyrazy o identycznej postaci uwydatniają odmienność ich znaczeń. Np.:

Zielona woda oczy zjadła,
Zielona woda duszę wyje.
Smoczyca na kolumnie siadła
I że zabito smoka - wyje!
[J. Iwaszkiewicz inc. Idzie Salome...]

Stanowią one wyrafinowany sposób rymowania w przeciwieństwie do rymów tautologicznych, które polegają na powtórzeniu jednakowych wyrazów i nie są uważane za pełnoprawną formę rymową.

rymów postać -- zależy od: związku z akcentem, przestrzeni współbrzmień głoskowych, stopnia ich dokładności i stosunku do granicy wyrazu. Związek z akcentem polega przede wszystkim na łączeniu w układy rymowe tylko jednakowo akcentowanych składników. Rymy różnoakcentowe występowały w wierszu średniowiecznym, np. dał -- nie zapomniał; obecnie są zupełną rzadkością. Rymy oparte na akcencie paroksytonicznym noszą nazwę rymów żeńskich, np. niedziela -- karuzela; utrwalone w wierszu sylabicznym, są w polszczyźnie najpowszechniejsze i najbardziej naturalne. Rymy oparte na akcencie oksytonicznym noszą nazwę rymów męskich, np. stój -- zbój; wprowadzone zostały w wierszu sylabotonicznym. Sporadycznie występujące rymy oparte na akcencie proparoksytonicznym noszą nazwę rymów daktylicznych, np. chodziłbyś -- rodziłbyś. Od miejsca ostatniej akcentowanej samogłoski liczy się normalna przestrzeń rymowej współdźwięczności; dla rymów żeńskich stanowi ona półtorej sylaby, np. obr-ady -- ukł-ady, dla męskich niepełną sylabę, np. pł-ot -- k-ot. W obrębie przestrzeni rymowej może się znaleźć więcej lub mniej spółgłosek - powstają wtedy rymy bogate, np. męcz-eństwa -- przekl-eństwa, d-eszcz -- wi-eszcz, lub rymy ubogie, np. t-o -- dn-o. Rozszerzenie przestrzeni współdźwięczności rodzi rymy głębokie, np. k-amieniem -- r-amieniem. Z całkowicie jednakowych współdźwięczności powstają rymy dokładne, inaczej pełne; ze współdźwięczności mniej lub bardziej podobnych -- rymy niedokładne, inaczej przybliżone. Wśród wielkiej rozmaitości tych ostatnich wyróżnia się asonanse -- oparte na jednakowych samogłoskach, np. woda -- droga, i konsonanse -- oparte na jednakowych spółgłoskach, np. kładą -- kłody. Współbrzmienia rymowe na ogół zamykają się w obrębie wyrazu, czasem jednak wychodzą poza jego granice, układając się w wymyślne nieraz rymy składane, np. bab ryk -- fabryk, skwar ściął -- garścią (B. Jasieński).

rymów układ -- zależy od umiejscowienia, liczby i sposobu powiązania rymowych składników. Regułą są rymy końcowe umiejscowione w klauzulach wersowych, obok nich występować mogą rymy wewnętrzne, najczęściej w średniówce, zupełnie wyjątkowo zdarzają się rymy inicjalne na początku wersów. Rymy powtarzające się w stałym porządku i w określonych miejscach tekstu są rymami regularnymi; w przeciwieństwie do rymów nieregularnych podlegają one z góry ustalonemu wzorcowi układu. Najczęściej są to: 1) rymy parzyste, inaczej dystychiczne, złożone z dwóch składników spinających dwa sąsiednie wersy według wzorca: aa bb cc...; 2) rymy przeplatane, inaczej krzyżowe, złożone z dwóch lub więcej składników łączących co drugi wers utworu według wzorca: abab...; 3) rymy okalające, złożone z dwóch składników łączących początkowy i końcowy wers tekstu -- odległość między nimi bywa rozmaita, najczęściej jednak układ okalający tworzy czterowiersz według wzorca: abba. Rzadkim układem rymowym jest monorym powtarzający jeden rym we wszystkich wersach utworu. Regularne układy rymowe są najważniejszym sposobem komponowania strofy.
Por. pantorym.

rytm (< gr. rhythmos) -- uchwytna w przebiegu tekstu powtarzalność podobnie ukształtowanych, zwłaszcza prozodyjnie, odcinków mowy, które pełnią rolę równoważnych wobec siebie jednostek rytmicznych. W zależności od zasad ich budowy i regularności następstwa rozróżnia się rytm prozy i rytm wiersza, w obrębie wiersza zaś poszczególne systemy wersyfikacyjne. Wszystkie rodzaje wiersza regularnego oraz wiersz nieregularny opierają się na uporządkowaniu rytmicznym, jedynie wiersz wolny je likwiduje, zaciera lub wprowadza tylko epizodycznie. Ustalone według założonego wzorca rytmicznego uporządkowanie tekstu pozwala przewidywać jego dalszy przebieg. Zmiana lub chwilowe załamanie rytmu (np. hipermetria, lipometria, przesunięcie akcentu) zakłócając tę przewidywalność mogą celowo stwarzać tzw. efekt zawiedzionego oczekiwania, który -- burząc inercyjne poddawanie się rytmowi -- kieruje uwagę ku znaczeniu tekstu. Zjawisko rytmu występuje również poza sferą ukształtowań językowych we wszystkich przypadkach wyraźnej powtarzalności podobnych elementów, zachodzącej bądź w następstwie czasowym (rytm czasowy), bądź w układzie przestrzennym (rytm przestrzenny).

spondej -- wierszowa stopa złożona z dwóch sylab akcentowanych (). Np. Kto wie? Kto wie? ()

stopa -- najmniejsza rytmiczna cząstka wersu złożona z paru sylab długich i krótkich w metryce antycznej albo z sylaby akcentowanej i jednej, dwóch, trzech sylab nieakcentowanych w wierszu sylabotonicznym. Podział na stopy wynika wyłącznie z regularnego następstwa w obrębie wersu stałych układów sylab zróżnicowanych pod względem iloczasu lub akcentu, nie zależy natomiast od granic wyrazów (cezura, diereza), zestrojów akcentowych czy działów składniowych. Cała terminologia stopowa wywodzi się z iloczasowego wiersza antycznego, który wytworzył ok. 30 odmian stóp; wiersz sylabotoniczny przyswoił z nich sześć: trochej , jamb , daktyl , amfibrach , anapest , peon III . Zależnie od liczby stóp wypełniających wers lub człon wersowy rozróżnia się: monopodię -- jednostopowiec, dypodię -- dwustopowicc, trypodię -- trzystopowiec, tetrapodię -- czterostopowiec, pentapodię -- pięciostopowiec, heksapodię -- sześciostopowiec.
Por. hiperkataleksa, kataleksa.

transakcentacja (< łac. trans = po, poza + accentus -- akcent) -- niezgodne z normą języka przesunięcie akcentu wyrazowego z jednej sylaby na inną pod wpływem muzyki (transakcentacja meliczna) lub wzorca rytmicznego realizowanego w wierszu, zwłaszcza w wierszu sylabotonicznym (transakcentacja metryczna).

trawestacja (< wł. travestire = przebierać się, maskować) -- odmiana parodii: ośmieszająca przeróbka utworu poważnego, która zachowując jego zasadnicze właściwości tematyczno-kompozycyjne, zamienia zarazem jego wysoki czy podniosły styl na styl ostentacyjnie niski, wulgarny, jaskrawo skłócony z treściami pierwowzoru. Znane są trawestacje klasycznych dzieł epiki wierszowanej, zwłaszcza Eneidy Wergiliusza (najsłynniejsza -- P. Scarrona z połowy XVII w.). Formę tę wykorzystuje często satyra; ma szerokie zastosowanie w folklorze uczniowskim (liczne trawestacje obowiązkowych lektur szkolnych).

trochej (< gr. trochaios = biegnący) -- wierszowa stopa złożona z dwóch sylab: akcentowanej i nieakcentowanej (). Najpopularniejszym formatem wierszy trocheicznych jest czterostopowiec. Np.:

Pod latyńskich żagli cieniem
Myśli moja, płyń z aniołem,
Płyń, jak kiedyś ja płynąłem:
Za wspomnieniem - płyń wspomnieniem.
[C. Norwid Italiam! Italiam!]

Inna nazwa: chorej. Por. diereza.

wzorzec rytmiczny -- stały schemat układu wybranych elementów językowych (konstant wersyfikacyjnych) powtarzających się regularnie w wersach lub strofach; wyznacza porządek rytmiczny wiersza zależnie od reguł poszczególnych systemów wersyfikacyjnych. Bywa utożsamiany z metrum. Inne nazwy: schemat metryczny, schemat rytmiczny, wzorzec metryczny, wzorzec wierszowy.